ابوریحان بیرونى

محمد فرزند احمد معروف به ((ابوریحان بیرونى)) سوم ذیحجه سال 362 هجرى در ((بیرون)) از نواحى خوارزم- قسمتهاى بین دریاى جیحون و دریاى خزر- که جزو ایران آن روز محسوب مى‏شد، چشم بدنیا گشود.

 
محمد بسیار خردسال بود، که تحصیل علم را آغاز کرد و ((ابو منصور)) منجم و ریاضیدان بزرگ خوارزمى به سرپرستى و تربیت او پرداخت. هوش و استعداد این کودک آن چنان جوشان و فعال بود، که در سن هفده سالگى با ابتکار خود از یک حلقه درجه دار که بیش از نیم درجه را نشان نمى‏داد، استفاده کرد و ارتفاع نصف النهارى خورشید را در شهر خود اندازه گرفت.
چهار سال بعد تصمیم داشت رصدهاى دیگرى انجام دهد، براى این کار دایره‏اى به قطر هفت متر و نیم با وسائل دیگر فراهم کرد، اما فقط فرصت یافت در دهکده‏اى در جنوب شهر و مغرب ((آمودریا)) انقلاب صیفى سال 385 را رصد کند، که در آن سرزمین جنگ داخلى درگرفت و ابوریحان مدتى آن محل را ترک گفت و آواره و بى سرو سامان گردید!
ابوریحان گفته است:
پس از آن مدت چند سال نتوانستم در یک جا بمانم، تا این که روزگار برایم آرامش خاطر فراهم کرد و توانستم به کارهاى خود بپردازم...
مدت آوارگى ابوریحان را که با فقر و تنگدستى سخت دست به گریبان بوده، حدود 2 سال مى‏توان دانست، که در این مدت به قول برخى از مورخین او در ((رى)) و گیلان به سر مى‏برده است، اما در سال 387 باز به وطن خود باز مى‏گردد و به مطالعات و خدمات نجومى خود مى‏پردازد.
اما آنطور که از شواهد تاریخى بدست مى‏آید، آشفتگیهاى جنگ و اجتماعى سبب مى‏شود، که ابوریحان وطن خویش را ترک کند و با یک مسافرت چهل ساله در هند و مناطق مختلف آن زندگى کند.
در همین روزگار است که کار مطالعه و تحقیق ابوریحان، او را به عنوان دانشمندى بزرگ مطرح مى‏گرداند، که در علم نجوم، ریاضیات، تاریخ، جغرافیا، تفسیر، لغت‏شناسى، طب و ادبیات معلومات زیادى کسب مى‏کند و آثار عمیق فراوانى از خود به جاى مى‏گذارد.
وضع آوارگى و گرسنگى این دانشمند بزرگ داستانهاى زیادى دارد، او براى بدست آوردن نسخه یک کتاب تاریخى که مورد احتیاجش بود، مدت چهل سال جستجو مى‏کرد، مطالعه و کار و تلاش او آنقدر زیاد بود، که در سن پنجاه سالگى به بیماریهاى سختى دچار شد، چشم و گوش او بسیار ضعیف شده بود و با دستیارى یک نفر دیگر کارهاى خود را انجام مى‏داد، اما هرگز از مطالعه و نوشتن و تحقیق جدا نمى‏شد.
در حالى که از بیماریهاى سخت رنج مى‏برد، شبى در خواب دید که در جستجوى هلال ماه نو است، وقتى هلال پنهان شد هاتفى به او گفت: صد و هفتاد بار دیگر این کار را خواهد کرد. این خواب مایه امید و دلگرمى او شد و ابوریحان در طول عمر آنقدر تلاش و مطالعه کرد، که زبانهاى عربى و فارسى و هندى را به خوبى فرا گرفت و توانست از خود 146 اثر و کتاب با حدود سیزده هزار برگ یا صفحه به جاى بگذارد، که آثار او به زبانهاى مختلف زنده جهان ترجمه شده است.
معروفترین آثار علمى ابوریحان بیرونى، که برخى از آنها به زبان فارسى هم ترجمه شده، عبارت است از:
1- آثار الباقیة من القرون الخالیة.
2-

کتاب فى استیعاب الوجوه الممکنة فى صنعة الاسطرلاب .

3- حکایة آلالة، المسماة بالسدس الفخرى.
4-

تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن .

5-

مقالة فى النسب التى بین الفزات و الجواهر فى الحجم .

6- افراد المقال فى امر الظلال.
7- استخراج الاوتار فى الدائرة.
8- التفهیم لاوائل صناعة التنجیم.
9- تحقیق ما للنهد...
10- قرة الزیجات.
11 قانون المسعودى.
12- تمهید المستقر لتحقیق الممر.
13- الجماهر فى معرفة الجواهر.
14- کتاب الصید نه فى الطب.
ابوریحان بیرونى دانسمند محققى بود، که حقیقت را فقط در نوشته‏ها و گفته‏ها نمى‏جست، بلکه علاقه شدیدى به تحقیق مستقیم روى پدیده‏هاى طبیعى داشت و این کار را گاهى در سخترین شرائط انجام مى‏داد. اعتقاد اسلامى او آن چنان محکم بود که براى نوشتن کتاب ((لوازم الحرکتین)) که تحقیقى بهتر از آن نمى‏توان سراغ داشت، بیشتر مطالب آن را از آیات قرآن کریم گرفته است.
در عین حالى که بیشتر زندگى ابوریحان در آوارگى و مسافرتهاى همراه با فقر و گرسنگى و رنج و سختى سپرى مى‏شد، او دانشمندى خوش اخلاق و خوش برخورد بود، زبان نرم و لحن جذابى داشت و زندگى خود را با پاکى و پاکدامنى و عفت سپرى نمود. روح قناعت و مناعت طبع او آن چنان بلند و زیبا بود، که وقتى کتاب ((قانون مسعودى)) را تصنیف کرد سلطان براى او جایزه و مال فراوانى فرستاد، ابوریحان آن را نپذیرفت و گفت:
آن را به خزانه برگردانید، من از مال و ثروت بى نیازم چون عمرى را با قناعت گذرانده‏ام و ترک این عادت براى من هرگز سزاوار نیست.
مهمترین ویژگى این دانشمند بزرگ این است، که هیچگاه دست و چشم و فکر او از کار و تلاش باز نمى‏ماند، قلم و کاغذ از او جدا نمى‏شد، پیوسته در حال اندیشیدن و مطالعه و تحصیل عمل بود، تمام روزهاى سال را به کار و تحقیق اشتغال داشت و فقط دو روز ((نوروز)) و مهرگان را براى تهیه وسائل زندگى و استراحت تعطیل مى‏کرد. -الکنى و الالقاب، ج 1، ص 76. ?
در مورد مسائل علمى بسیار دور اندیش و گشاده فکر بود، و به همین دلیل گاهى مورد خشم و بى مهرى عالمان دیگر قرار مى‏گرفت، چنانکه وقتى وسیله‏اى ساخت که ساعات نماز را تعیین مى‏کرد و آن را به عالمى نشان داد، آن عالم استفاده از این وسیله را تقلید از کفار دانست و او را مورد انتقاد شدید قرار داد.
روحیه کار و کوشش و عشق به مطالعه و دانا شدن این دانشمند کم نظیر تا آنجا بود، که فقیه بزرگ ابوالحسن بن عیسى مى‏گوید: وقتى ابوریحان در بستر بیمارى افتاده بود براى احوالپرسى به عیادتش رفتم، او در حالت سخت جانکندن قرار داشت و با سختى نفسهاى آخر را مى‏کشید، چون حضور مرا احساس نمود، چشم باز کرد، و گفت: راستى جواب آن مسئله فقهى درباره ارث که یک روز مطرح کردى چه شد؟
گفتم: اکنون حال تو مناسب نیست و چنین صحبتهائى جائى ندارد.
ابوریحان گفت: اى مرد! کدام یک از این دو کار بهتر است؟ این مسئله را بدانم و بمیرم، یا نادانسته و با جهل از دنیا بروم؟!
آن گاه من آن مسئله فقهى را توضیح دادم و مطلب براى او روشن شد، و چون او حال خوبى نداشت خانه را ترک گفتم، اما هنوز چند قدم از خانه دور نشده بودم، که از خانه صداى گریه و ناله بلند شد و متوجه شدم ابوریحان جان به جان آفرین تسلیم کرده است. -لغت نامه دهخدا، ج 2، ص 461. ?
ابوریحان بیرونى دانشمند بزرگ و ریاضیدان کم نظیر مسلمان قرن چهارم و پنجم هجرى، در آخر عمر طولانى و پر برکت خود، که بیش از هشتاد سال بوده، پى از یک زندگى سراسر افتخار و شرافت، با به جاى گذاشتن کتابهاى علمى کم نظیر، در ((غزنه)) بعد از سال 442 هجرى، زندگى را بدرود گفته است. -زندگینامه علمى دانشمندان اسلامى، ص 321-305، لغت نامه دهخدا، ج 2، ص 487-461، هدیة الاحباب، ص 24. ?
این را هم باید بدانیم، که سخن گفتن از مقام بلند ((ابوریحان بیرونى)) و آثار عمیق علمى او، آگاهى‏هاى فراوان و فرصت زیادى را مى‏طلبد، که باید به آثار وى و منابع لازم در این باره مراجعه نمود، چنانکه علامه ((على اکبر دهخدا)) 24 صفحه بزرگ از جلد دوم ((لغت نامه)) خویش را به شرح زندگى ((ابوریحان)) و بررسى آثار علمى او اختصاص داده، و برخى از دانشمندان ایرانى و غیر ایرانى هم کتاب مفصل و جداگانه‏اى درباره شخصیت این دانشمند نابغه مسلمان، به رشته تحریر در آورده‏اند.